|
Mityzacja rzeczywistości [1] |
BRUNO SCHULZ
La mythification de la réalité [2]
|
|
Istotą rzeczywistości jest sens. Co
nie ma sensu, nie jest dla nas
rzeczywiste. Każdy fragment rzeczywistości żyje dzięki temu, że ma udział w jakimś
sensie uniwersalnym. Stare kosmogonie wyrażały to sentencją, że na początku
było słowo. Nienazwane nie istnieje dla nas. Nazwać coś – znaczy włączyć to w
jakiś sens uniwersalny. Izolowane, mozaikowe słowo jest wytworem późnym, jest
już rezultatem techniki. Pierwotne słowo było majaczeniem, krążącym dookoła
sensu światła, było wielką uniwersalną całoścą. Słowo w potocznym dzisiejszym
znaczeniu jest już tylko fragmentem, rudymentem jakiejś dawnej
wszechobejmującej, integralnej mitologii. Dlatego jest w nim dążność do
odrastania, do regeneracji, do uzupełniania się w pełny sens. Życie słowa
polega na tym, że napina się ono, pręży do tysięcy połączeń, jak
poćwiartowane ciało węża z legendy, którego kawałki szukają się wzajemnie w
ciemności. Ten tysiąckrotny a integralny organizm słowa rozerwany został na
poszczególne wyrazy, na głoski, na potoczną mowę i w tej nowej formie,
zastosowany do potrzeb praktyki, przeszedł on już do nas jako organ
porozumienia. Życie słowa, jego rozwój sprowadzony został na nowe tory, na
tory praktyki, życiowej, poddany nowym prawidłowościom. Ale gdy jakimś
sposobem nakazy praktyki zwalniają swe rygory, gdy słowo, wyzwolone od tego
przymusu, pozostawione jest sobie i przywrócone do praw własnych, wtedy
odbywa się w nim regresja, prąd wsteczny, słowo dąży wtedy do dawnych
związków, do uzupełnienia się w sens –
i tę dążność słowa do matecznika, jego powrotną tęsknotę, tęsknotę do
praojczyzny słownej, nazywamy poezją. |
L'essentiel
de la réalité est le sens. Ce qui n'a pas de sens n'est pas réel pour nous.
Chaque parcelle de la réalité vit dans la mesure où elle participe
d'un sens universel. De vieilles cosmogonies exprimaient cela par la sentence
: "Au commencement était le Verbe". Ce qui n'est pas nommé n'existe
pas pour nous. Nommer une chose équivaut à l'englober dans un sens
universel. Un mot isolé, pièce de mosaïque, est un produit
récent, résultat -déjà- de la technique. Le mot primitif était
divagation tournant autour du sens de la lumière, il était un grand
tout universel. Dans son acception courante, le mot n'est plus aujourd'hui
qu'un fragment, un rudiment d'une ancienne et intégrale mythologie.
D'où cette tendance en lui à se régénérer, à repousser,
à se compléter pour revenir à son sens entier. La vie du mot. La
vie du mot consiste en ce qu'il tend vers des milliers de combinaisons, tels
les morceaux du corps écartelé du serpent légendaire qui se cherchaient dans
les ténèbres. Cet organisme complexe a été déchiré en vocables
séparés, en syllabes, en discours quotidiens ; utilisé sous cette forme
nouvelle, il est devenu un instrument de communication. La vie, le
développement du verbe, ont été poussés sur le chemin utilitaire, soumis
à des règles étrangères. Mais,
dès que les exigences de la pratique se relâchent, dès que le
mot libéré de la contrainte est laissé à lui-même et rétabli
dans ses propres lois, il se produit en lui une régression : il tend alors
à se compléter, à retrouver ses liens anciens, son sens, son
état primordial dans la patrie originelle des mots – et c'est alors que naît
la poésie. |
|
Poezja – to są
krótkie spięcia sensu między słowami, raptowna regeneracja pierwotnych mitów. |
La poésie, ce sont des courts-circuits de sens qui se produisent entre
les mots, c'est un brusque jaillissement de mythes primitifs. |
|
Zapominamy o tym,
operując potocznym słowem, że są to fragmenty dawnych i wiecznych historyj,
że budujemy, jak barbarzyńcy, nasze domy z ułamków rzeźb i posągów bogów.
Najtrzeźwiejsze nasze pojęcia i określenia są dalekimi pochodnymi mitów i
dawnych historyj. Nie ma ani okruszyny wśród naszych idei, która by nie
pochodziła z mitologii – nie była przeobrażoną, okaleczoną, przeistoczoną
mitologią. Najpierwotniejszą funcją ducha jest bajanie, jest tworzenie
„historyj”. Siłą motoryczną wiedzy ludzkiej jest przeświadczenie, że znajdzie
ona na końcu swych badań ostateczny sens świata. Szuka go ona na szczycie
swych sztucznych spiętrzeń i rusztowań. Ale elementy, których używa do
budowy, już były raz użyte, już pochodzą z zapomnianych i rozbitych
„historyj”. Poezja odpoznaje te sensy stracone, przywraca słowom ich miejsce,
łączy je według dawnych znaczeń. U poety słowo opamiętuje się niejako na swój
sens istotny, rozkwita i rozwija się spontanicznie według praw własnych,
odzyskuje swą integralność. Dlatego wszelka poezja jest mitologizowaniem,
dąży do odtworzenia mitów o świecie. Umitycznienie świata nie jest
zakończone. Proces ten został tylko zahamowany przez rozwój wiedzy,
zepchnięty w boczne koryto, gdzie żyje, nie rozumiejąc swego istotnego sensu.
Ale i wiedza nie jest niczym innym, jak budowaniem mitu o świecie, gdyż mit
leży już w samych elementach i poza mit nie możemy w ogóle wyjść. Poezja
dochodzi do sensu świata anticipando,
dedukcyjnie, na podstawie wielkich i śmiałych skrótów i przybliżeń. Wiedza
dąży do tego samego indukcyjnie, metodycznie, uwzględniając cały materiał
doświadczenia. W gruncie rzeczy i jedna, i druga zdążają do tego samego. |
En utilisant les mots courants nous oublions
qu'ils sont des fragments d'histoires anciennes et éternelles, que -comme les
barbares- nous sommes en train de bâtir notre maison avec des débris de
statues des dieux. Nos concepts et nos termes les plus concrets en sont de
lointains dérivés. Pas un atome, dans nos idées, qui n'en provienne, qui ne
soit une mythologie transformée, estropiée, changée. La fonction la plus
primitive de l'esprit est la création de contes, "d'histoire ". La
science a toujours trouvé sa force motrice dans la conviction de trouver au
bout de ses efforts le sens dernier du monde, qu'elle cherche au sommet de
ses échafaudages artificiels. Mais les éléments qu'elle utilise ont
déjà servi, ils proviennent d'histoires anciennes démontées. La poésie reconnaît le sens perdu, elle
restitue aux mots leur place, les relie selon certaines significations. Manié
par un poète, le verbe reprend conscience, si l'on peut dire, de son
sens premier, il s'épanouit spontanément selon ses propres lois, il recouvre
son intégralité. Voilà pourquoi toute poésie est création de
mythologie, tend à recréer les mythes du monde. La mythification du
monde n'est pas terminée. Ce processus a été seulement freiné par le
développement de la science, poussé sur une voie latérale où il
végète, son sens ayant été égaré. La science elle non plus n'est pas
autre chose qu'un effort pour construire le mythe du monde, puisque le mythe
est contenu dans les éléments qu'elle utilise et que nous ne pouvons pas
aller au-delà du mythe. La poésie atteint le sens du monde par
déduction, par anticipation à partir de grands raccourcis et
d'audacieux rapprochements. La science vise au même but par induction,
méthodiquement, tenant compte de tout le matériau de l'expérience. Mais, au
fond, toutes les deux cherchent la même chose. |
|
Duch ludzki
niestrudzony jest w glosowaniu życia przy pomocy mitów, w „usensowianiu”
rzeczywistości. Słowo samo, pozostawione sobie, grawituje, ciąży ku sensowi. |
Infatigablement, l'esprit humain ajoute à la vie ses gloses -des
mythes-, infatigablement il cherche à "donner un sens"
à la réalité. |
|
Sens jest
pierwiastkiem, który unosi ludzkość w proces rzeczywistości. Jest on daną
absolutną. Nie można wyprowadzić go z innych danych. Dlaczego coś wydaje nam
się sensownym – niepodobna określić. Proces usensowiania świata jest ściśle
związany ze słowem. Mowa jest metafizycznym organem człowieka. Jednakowoż
słowo z biegiem czasu sztywnieje, ustala się, przestaje być przewodnikiem
nowych sensów. Poeta przywraca słowom przewodnictwo przez nowe spięcia, które
z kumulacji powstają. Symbole matematyki są rozszerzeniem słowa na nowe zakresy.
Także obraz jest pochodną słowa pierwotnego, słowa, które jeszcze nie było
znakiem, ale mitem, historią, sensem. |
Le sens est ce qui entraîne l'humanité dans le processus de la réalité.
Il est une donnée absolue et qui ne peut être déduite d'autres données.
Impossible d'expliquer pourquoi une chose nous paraît "sensée".
Donner un sens au monde est une fonction indissociable du mot. La parole est
l'organe métaphysique de l'homme. Avec le temps, le mot se fige, il cesse de
véhiculer des sens nouveaux. Le poète rend aux mots leur vertu de
corps conducteurs, en créant des accumulations où naissent des
tensions nouvelles. Les symboles mathématiques sont un élargissement du mot
à de nouveaux domaines. Le tableau lui aussi est un dérivé du verbe,
de celui qui n'était pas encore signe, mais mythe, histoire, sens. |
|
Uważamy słowo potocznie za cień rzeczywistości, za
jej odbicie. Słuszniejsze byłoby twierdzenie odwrotne: rzeczywistość jest cieniem
słowa. Filozofia jest właściwie filologią, jest głębokim, twórczym badaniem
słowa. |
On considère généralement le mot comme une ombre de la réalité,
comme un reflet. Il serait plus juste de dire le contraire ! La réalité est
une ombre du mot. La philosophie est, au fond, philologie, étude profonde et
créatrice du verbe. |
|
|
Traduction
de Thérèse Douchy, reprise dans l'édition
française des Boutiques de cannelle. |