Augusztus / Madarak / Pán / Csótányok / A valóság mitizálása

BRUNO SCHULZ PTAKI Nadeszły żółte, pełne nudy dni zimowe. Zrudziałą ziemię pokrywał dziurawy, przetarty, za krótki obrus śniegu. Na wiele dachów nie starczyło go i stały czarne lub rdzawe, gontowe strzechy i arki kryjące w sobie zakopcone przestrzenie strychów – czarne, zwęglone katedry, najeżone żebrami krokwi, płatwi i bantów – ciemne płuca wichrów zimowych. Każdy świt odkrywał nowe kominy i dymniki, wyrosłe w nocy, wydęte przez wicher nocny, czarne piszczałki organów diabelskich. Kominiarze nie mogli opędzić się od wron, które na kształt żywych czarnych liści obsiadały wieczorem gałęzie drzew pod kościołem, odrywały się znów, trzepocąc, by wreszcie przylgnąć, każda do właściwego miejsca na właściwej gałęzi, a o świcie ulatywały wielkimi stadami tumany sadzy, płatki kopciu, falujące i fantastyczne, plamiąc migotliwym krakaniem mętnożółte smugi świtu. Dni stwardniały od zimna i nudy, jak zeszłoroczne bochenki chleba. Napoczynano je tępymi nożami, bez apetytu, z leniwą sennością.	BRUNO SCHULZ MADARAK Eljöttek a sárga, unalommal teljes téli napok. Lyukas, kopott, túl rövid hóabrosz borította a kivörösödött földet. Sok tetőre nem jutott belőle: ezek feketén vagy rozsdaszínűen álltak ott, zsindelyes fedelek és füstös falú padlástereket magukban rejtő bárkák - fekete, elszenesedett katedrálisok, a téli viharok sötét tüdői a gerendák, pántok és szarufák meredő bordái közt. Minden hajnal újabb kéményeket és kürtőket fedezett fel, melyek az éjszaka nőttek, az éji vihar szökkentette őket szárba, akár egy ördögorgona fekete sípjait. A kéményseprők nem bírták elhessegetni magukról a varjakat, melyek élő fekete levelek módjára lepték be estenden a templom körüli fák ágait, repeső szárnyakkal fel-felrebbentek újra, míg azután végérvényesen odatapadtak, mindegyik a maga helyére a maga ágán, s hajnalban megint felrepültek nagy rajokban - mint hullámzó és fantasztikus koromfelhők, pernyepelyhek, villódzó károgással pettyezve a virradat zavarossárga sávjait. A napok megkeményedtek a hidegtől és az unalomtól, akár a tavalyi cipók. Tompa késsel látott hozzájuk az ember, étvágytalanul, álmos lustasággal.
Ojciec nie wychodził już z domu. Palił w piecach, studiował nigdy nie zgłębioną istotę ognia, wyczuwał słony, metaliczny posmak i wędzony zapach zimowych płomieni, chłodną pieszczotę salamander, liżących błyszczącą sadzę w gardzieli komina. Z zamiłowaniem wykonywał w owych dniach wszystkie reparatury w górnych regionach pokoju. O każdej porze dnia można go było widzieć, jak przykucnięty na szczycie drabiny majstrował coś przy suficie, przy karniszach wysokich okien, przy kulach i łańcuchach lamp wiszących. Zwyczajem malarzy posługiwał się drabiną jak ogromnymi szczudłami i czuł się dobrze w tej ptasiej perspektywie, w pobliżu malowanego nieba, arabesek i ptaków sufitu. Od spraw praktycznego życia oddalał się coraz bardziej. Gdy matka, pełna troski i zmartwienia z powodu jego stanu, starała się go wciągnąć w rozmowę o interesach, o płatnościach najbliższego ultimo, słuchał jej z roztargnieniem, pełen niepokoju, z drgawkami w nieobecnej twarzy. I bywało, że przerywał jej nagle zaklinającym gestem ręki, ażeby pobiec w kąt pokoju, przylgnąć uchem do szpary w podłodze i z podniesionymi palcami wskazującymi obu rąk, wyrażającymi najwyższą ważność badania nasłuchiwać. Nie rozumieliśmy wówczas jeszcze smutnego tła tych ekstrawagancji, opłakanego kompleksu, który dojrzewał w głębi.	Apám már nem járt el hazulról. Fűtött a kályhákban, tanulmányozta a tűz soha ki nem fürkészhető lényegét, ízlelgette a téli lángok fémes, sós ízét és füstölt illatát, szinte magán érezte a kéménytorok csillogó kormát nyalogató szalamandrák hűvös dédelgetését. Nagy kedvteléssel végzett el azokban a napokban minden javítást a szoba felső régióiban. A nap minden szakában lehetett őt látni, amint - a létra tetején kuporogva - fúrt-faragott valamit a mennyezeten, az ablakok magas karnisain, a függőlámpák gömbjein és láncain. A szobafestők szokása szerint óriási gólyalábként használta a létrát, s jól érezte magát ebben a madárperspektívában, a festett és, a mennyezet arabeszkjei és madarai közelében. Az élet gyakorlati ügyeitől mind messzebbre távolodott. Mikor anyám, ki gondterhelten, növekvő aggodalommal figyelte apám állapotát, megpróbált üzleti ügyekről, a következő „ultimo” fizetési esedékességéről beszélni vele, szórakozottan hallgatta, messze kalandozó arca nyugtalanul rángatózott. S egyszer-másszor hirtelen könyörgő kézmozdulattal félbe is szakította, hogy a szoba sarkába szaladjon, a padló hasadékára tapassza a fülét, s mindkét kezének mutatóujját fölemelve, vizsgálódása rendkívüli fontosságának jeleképpen - hallgatózzék. Akkor még nem értettük e sajnálatos extravaganciák, ama siralmas komplexus szomorú hátterét, mely lassan érlelődött a mélyben.
Matka nie miała nań żadnego wpływu, natomiast wielką czcią i uwagą darzył Adelę. Sprzątanie pokoju było dlań wielką i ważną ceremonią, której nie zaniedbywał nigdy być świadkiem, śledząc z mieszaniną strachu i rozkosznego dreszczu wszystkie manipulacje Adeli. Wszystkim jej czynnościom przypisywał głębsze symboliczne znaczenie. Gdy dziewczyna młodymi i śmiałymi ruchami posuwała szczotkę na długim drążku po podłodze, było to niemal ponad jego siły. Z oczu jego lały się wówczas łzy, twarz zanosiła się od cichego śmiechu, a ciałem wstrząsał rozkoszny spazm orgazmu. Jego wrażliwość na łaskotki dochodziła do szaleństwa. Wystarczyło, by Adela skierowała doń palec ruchem oznaczającym łaskotanie, a już w dzikim popłochu uciekał przez wszystkie pokoje, zatrzaskując za sobą drzwi, by, wreszcie w ostatnim paść brzuchem na łóżko i wić się w konwulsjach śmiechu pod wpływem samego obrazu wewnętrznego, któremu nie mógł się oprzeć. Dzięki temu miała Adela nad ojcem władzę niemal nieograniczoną.	Anyámnak nem volt rá semmiféle befolyása; viszont nagy tisztelettel és figyelemmel adózott apám Adelának. A szoba takarítását nagy és fontos szertartásként ünnepelte: soha el nem mulasztotta volna, hogy szemtanúként, a félelem és a gyönyör elegyes borzongásával kísérje nyomon Adela összes manipulációit. A lány minden egyes tevékenységének mélyebb, szimbolikus jelentőséget tulajdonított. Mikor Adela fiatal, merész mozdulatokkal végighúzta a hosszú nyelű partvist a padlón, úgy tetszett: apám nem bírja ki ezt a látványt. Ilyen omlott szeméből a könny, arcát csendes nevetés remegtette, s testét az orgazmus kéjes görcsei rázták. A csiklandozásra való érzékenysége az őrületig fokozódott. Elég volt, ha Adela csiklandozást jelző mozdulattal fordította feléje ujját, s ő máris vad riadalommal menekült valamennyi szobán át, sorra becsapva maga mögött az ajtókat, míg végül az utolsóban hasmánt az ágyra vetette magát, s nevetőgörcsben fetrengett, a puszta elképzelés ellenállhatatlan hatására. Ennek következtében Adelának csaknem korlátlan hatalma volt apám felett.
W tym to czasie zauważyliśmy u ojca po raz pierwszy namiętne zainteresowanie dla zwierząt. Była to początkowo namiętność myśliwego i artysty zarazem, była może także głębsza, zoologiczna sympatia kreatury dla pokrewnych, a tak odmiennych form życia, eksperymentowanie w nie wypróbowanych rejestrach bytu. Dopiero w późniejszej fazie wzięła sprawa ten niesamowity, zaplątany, głęboko grzeszny i przeciwny naturze obrót, którego lepiej nie wywlekać na światło dzienne.	Ebben az időben vettük észre először, hogy apám szenvedélyesen érdeklődik az állatok iránt. Kezdetben a vadász szenvedélye dolgozott benne, s egyúttal a művészé is; talán szerepet játszott a teremtmény mélyebb, zoológiai rokonszenve is a rokon s mégis annyira más életformák iránt, vonzotta a kísérletezés vágya a lét kipróbálatlan régióihoz. Csak jóval később fajult a dolog addig a rendkívüli, bonyolult, mélységesen vétkes és természetellenes fordulatig, amelyet jobb volna nem napvilágra ráncigálni.
Zaczęło się to od wylęgania jaj ptasich.	A madártojások keltetésével kezdődött.
Z wielkim nakładem trudu i pieniędzy sprowadzał ojciec z Hamburga, z Holandii, z afrykańskich stacji zoologicznych zapłodnione jaja ptasie, które dawał do wylęgania ogromnym kurom belgijskim. Był to proceder nader zajmujący i dla mnie to wykluwanie się piskląt, prawdziwych dziwotworów w kształcie i ubarwieniu. Niepodobna było dopatrzyć się w tych monstrach o ogromnych, fantastycznych dziobach, które natychmiast po urodzeniu rozdzierały się szeroko, sycząc żarłocznie czeluściami gardła, w tych jaszczurach o wątłym, nagim ciele garbusów przyszłych pawi, bażantów, głuszców i kondorów. Umieszczony w koszykach, w wacie, smoczy ten pomiot podnosił na cienkich szyjach ślepe, bielmem zarosłe głowy, kwacząc bezgłośnie z niemych gardzieli. Mój ojciec chodził wzdłuż półek w zielonym fartuchu, jak ogrodnik wzdłuż inspektów z kaktusami, i wywabiał z nicości te pęcherze ślepe, pulsujące życiem, te niedołężne brzuchy, przyjmujące świat zewnętrzny tylko w formie jedzenia, te narośle życia, pnące się omackiem ku światłu. W parę tygodni później, gdy te ślepe pączki życia pękły do światła, napełniły się pokoje kolorowym pogwarem, migotliwym świergotem swych nowych mieszkańców. Obsiadały one karnisze firanek, gzymsy szaf, gnieździły się w gęstwinie cynowych gałęzi i arabesek wieloramiennych lamp wiszących.	Apám nem kímélve pénzt és fáradságot, friss madártojásokat hozatott Hamburgból, Hollandiából meg több afrikai zoológiai állomásról, s azután hatalmas belga tyúkjainkkal keltette ki őket. Magam is felettébb izgatottan figyeltem ezt a folyamatot: hogyan bújnak ki a különleges alakú és színezetű, valóságos csodalény számba menő fiókák a tojásból. Ugyan ki sejthette, láthatta meg e szörnyetegekben, melyek rögtön születésük után óriásira tátották hatalmas, fantasztikus csőrüket, s torkuk mélyéből falánkul sziszegtek, ezekben a satnya, csupasz, púpos testű szalamandrákban a leendő pávákat, fácánokat, fajdokat és kondorkeselyűket? Magasra nyújtotta ez a sárkányfajzat vattával bélelt kosárkájából vékony nyakán vak, hályoggal benőtt fejét, s néma gégéjével hangtalanul kotkodácsolt. Apám zöld kötényben járkált a polcok mentén, akár egy kertész a kaktuszos melegágyak közt, s előcsalogatta a semmiségből ezeket az élettől lüktető vak hólyagokat, ezeket az idétlen hasakat, melyek csakis táplálék formájában fogadták be a külső világot, ezeket az életkinövéseket, melyek vaktában kapaszkodtak a fény felé. Néhány hét múltán, mikor ezek a vak életbimbók kipattantak a fényre, az új lakók színes csevegésével, villódzó csiripelésével teltek meg a szobák. Megszállták a függönykarnisokat, a szekrények cirádáit, befészkelték magukat a sok karú függőlámpák cinngallyainak és arabeszkjeinek sűrűjébe.
Gdy ojciec studiował wielkie ornitologiczne kompendia i wertował kolorowe tablice, zdawały się ulatywać z nich te pierzaste fantazmaty i napełniać pokój kolorowym trzepotem, płatami purpury, strzępami szafiru, grynszpanu i srebra. Podczas karmienia tworzyły one na podłodze barwną, falującą grządkę, dywan żywy, który za czyimś niebacznym wejściem rozpadał się, rozlatywał w ruchome kwiaty, trzepocące w powietrzu, aby w końcu rozmieścić się w górnych regionach pokoju. W pamięci pozostał mi szczególnie jeden kondor, ogromny ptak o szyi nagiej, twarzy pomarszczonej i wybujałej naroślami. Był to chudy asceta, lama buddyjski, pełen niewzruszonej godności w całym zachowaniu, kierujący się żelaznym ceremoniałem swego wielkiego rodu. Gdy siedział naprzeciw ojca, nieruchomy w swej monumentalnej pozycji odwiecznych bóstw egipskich, z okiem zawleczonym białawym bielmem, które zasuwał z boku na źrenice, ażeby zamknąć się zupełnie w kontemplacji swej dostojnej samotności wydawał się ze swym kamiennym profilem starszym bratem mego ojca. Ta sama materia ciała, ścięgien i pomarszczonej twardej skóry, ta sama twarz wyschła i koścista, te same zrogowaciałe, głębokie oczodoły. Nawet ręce, silne w węzłach, długie, chude dłonie ojca, z wypukłymi paznokciami, miały swój analogon w szponach kondora. Nie mogłem się oprzeć wrażeniu, widząc go tak uśpionego, że mam przed sobą mumię – wyschłą i dlatego pomniejszoną mumię mego ojca. Sądzę, że i uwagi matki nie uszło to przedziwne podobieństwo, chociaż nigdy nie poruszaliśmy tego tematu. Charakterystyczne, że kondor używał wspólnego z moim ojcem naczynia nocnego.	Apám buzgón tanulmányozta nagy ornitológiai szakkönyveit, s ahogy a színes táblákat lapozgatta, úgy tetszett, mintha belőlük repülnének ki e tollas fantazmagóriák, hogy tarka csapkodással, bíborcafatokkal, zafír-, rozsda- és ezüstfoszlányokkal töltsék be a szobát. Etetéskor sokszínű, hullámzó virágágyat alkottak a padlón, eleven szőnyeget, mely szétesett, ha óvatlanul lépett be valaki, a levegőben repdeső, mozgó virágokká röppent szét, s végül szétszóródva, a szoba felső régióiban helyezkedett el. Különösen egy kondorkeselyű maradt meg emlékezetemben, egy óriási, csupasz nyakú, ráncos, bibircsókos ábrázatú madár. Sovány aszkéta volt, buddhista láma, viselkedése rendíthetetlen méltósággal teljes, dicső nemzetségének vasfegyelmű szertartáskönyvéhez igazodó. Amint ott ült apámmal szemben mozdulatlanul, az örök egyiptomi istenségek monumentális pózában - szemén fehéres hályog, amit oldalról húzott pupillájára, hogy teljesen fennkölt magányának kontemplációjába zárkózhasson -, kőből faragott profiljával szinte apám bátyjának látszott. Ugyanabból az anyagból való volt inas teste és ráncos, kemény bőre, ugyanaz volt az aszott csontos arc, ugyanazok az elszarusodott, mély szemgödrök. Még apám kezének, ennek az erős ízületű, hosszú, sovány, domború körmű kéznek is megvolt a kondorkeselyű karmos lábában a mása. Nem bírtam leküzdeni azt az érzést, mikor így aludni láttam, hogy tekintetem múmiára tapad: apám összeaszott, s ezért megkisebbedett múmiájára. Úgy vélem, anyám figyelmét sem kerülte el ez a rendkívüli hasonlatosság, bár soha nem érintettük ezt a témát. Jellegzetes dolog, hogy a kondorkeselyű apámmal közös éjjeliedényt használt.
Nie poprzestając na wylęganiu coraz nowych egzemplarzy, ojciec mój urządzał na strychu wesela ptasie, wysyłał swatów, uwiązywał w lukach i dziurach strychu ponętne, stęsknione narzeczone i osiągnął w samej rzeczy to, że dach naszego domu, ogromny, dwuspadowy dach gontowy, stał się prawdziwą gospodą ptasią, arką Noego, do której zlatywały się wszelkiego rodzaju skrzydlacze z dalekich stron. Nawet długo po zlikwidowaniu ptasiego gospodarstwa utrzymywała się w świecie ptasim ta tradycja naszego domu i w okresie wiosennych wędrówek spadały nieraz na nasz dach całe chmary żurawi, pelikanów, pawi i wszelkiego ptactwa.	Apám nem elégedett meg egyre újabb meg újabb példányok kikeltetésével: madárlakodalmakat is rendezett a padláson, vőfélyeket küldözgetett kérőbe, odakötözte a padlás hézagaiban és üregeiben a csábos, vágyakozó menyasszonyokat, s végül is elérte, hogy a háztetőnk, ez az óriási, kétlépcsős, zsindelyes tető valóságos madárfogadóvá vált, Noé bárkájává, mindenféle távoli tájakról iderepülő szárnyas népség gyülekezőhelyévé. Még sokkal a madárgazdaság fölszámolása után is megmaradt házunknak ez a hagyománya a madárvilágban, s a tavaszi vándorlások időszakában nemegyszer egész daru-, pelikán-, páva- és más egyéb madárrajok ereszkedtek le házunkra.
Impreza ta wzięła jednak niebawem – po krótkiej świetności – smutny obrót. Wkrótce okazała się bowiem konieczna translokacja ojca do dwóch pokojów na poddaszu, które służyły za rupieciarnie. Stamtąd dochodził już o wczesnym świcie zmieszany klangor głosów ptasich. Drewniane pudła pokojów na strychu, wspomagane rezonansem przestrzeni dachowej, dźwięczały całe od szumu, trzepotu, piania, tokowania i gulgotu. Tak straciliśmy ojca z widoku na przeciąg kilku tygodni. Rzadko tylko schodził do mieszkania i wtedy mogliśmy zauważyć, że zmniejszył się jakoby, schudł i skurczył. Niekiedy przez zapomnienie zrywał się z krzesła przy stole i trzepiąc rękoma jak skrzydłami, wydawał pianie przeciągłe, a oczy zachodziły mu mgłą bielma. Potem, zawstydzony, śmiał się razem z nami i starał się ten incydent obrócić w żart.	Ám az egész látványosság rövid fénykora után egyszeriben szomorúra fordult. Ugyanis csakhamar kénytelenek voltunk áttelepíteni apámat a lomtárul szolgáló két padlásszobába. Innen már kora hajnalban sokszólamú madárzenebona hallatszott le. A fadobozszerű padlásszobák csak úgy zengtek a tetőtér rezonanciájától felerősödött zúgástól, szárnycsattogástól, kukorékolástól, üzekedéstől, turbékolástól. Így néhány hétre elveszítettük apámat szemünk elől. Csak ritkán jött le a lakásba, s ilyenkor észrevettük, hogy szinte kisebb lett, lefogyott és összezsugorodott. Néha megfeledkezett magáról: fölpattant a székről az asztal mellől, repesni kezdett a két karjával, mintha szárnyak volnának, s nagyot kukorékolt, miközben hályog köde vonta be szemét. Azután röstelkedve nevetett velünk együtt, s iparkodott tréfára fordítani az egész incidenst.
Pewnego razu w okresie generalnych porządków zjawiła się niespodzianie Adela w państwie ptasim ojca. Stanąwszy we drzwiach, załamała ręce nad fetorem, który się unosił w powietrzu, oraz nad kupami kału, zalegającego podłogi, stoły i meble. Szybko zdecydowana otworzyła okno, po czym przy pomocy długiej szczotki wprawiła całą masę ptasią w wirowanie. Wzbił się piekielny tuman piór, skrzydeł i krzyku, w którym Adela, podobna do szalejącej Menady, zakrytej młyńcem swego tyrsu, tańczyła taniec zniszczenia. Razem z ptasią gromadą ojciec mój, trzepiąc rękoma, w przerażeniu próbował wznieść się w powietrze. Z wolna przerzedzał się tuman skrzydlaty, aż w końcu na pobojowisku została sama Adela, wyczerpana, dysząca, oraz mój ojciec z miną zafrasowaną i zawstydzoną, gotów do przyjęcia każdej kapitulacji.	Egy alkalommal, a nagytakarítás időszakában, Adela váratlanul betoppant apám madárbirodalmába. Mikor megállt az ajtóban, kezeit tördelve nézett körül az orrfacsaró bűzben: ganéjkupacok borították az egész padlót, az asztalokat, a bútorokat. Gyors elhatározással kitárta az ablakot, majd egy partvis segítségével keringésre indította az egész madártömeget. Rikácsolás, tollak és szárnyak pokoli forgószele kavarodott föl, melynek közepette Adela, akár egy tomboló Menád, tirzusát maga körül forgatva táncolta a pusztítás táncát. A madársereggel együtt apám is, repesve karjaival, ijedten próbált a levegőbe emelkedni. Lassan megritkult a szárnyas forgószél, míg végül egyedül Adela maradt a csatatéren, lihegve, kimerülten, meg apám, gondterhelten és szégyenkező ábrázattal, bármilyen kapituláció elfogadására készen.
W chwilę później schodził mój ojciec ze schodów swojego dominium – człowiek złamany, król-banita, który stracił tron i królowanie.	Néhány pillanat múlva elindult apám lefelé birodalmának lépcsőin - egy megtört ember, száműzött király, ki elveszítette trónját és királyságát.
	Kerényi Grácia fordítása
	Bruno Schulz: Fahajas boltok (Jelenkor Kiadó, Pécs, 1998)